අනුරාධපුරය බේරාගත් ධර්ම වීරයා - වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍ර තුමා

“ජපන් චීනාදී රටවල සම්බුද්ධ ධර්මය දේශනා කරමින් සංචාරය කොට ගිය මස 29 වෙනි දින සිංගප්පූරුවට සම්ප්‍රාප්ත වූයෙමි. ඉතා සතුටින් නැවෙන් ගොඩබැස්ස නමුදු මා සම්භවීමට නැවට ගිය සිංහල සොයුරන්ගෙන් අපට වූ බලවත් විපත දැන ගතිමි. හරිශ්චන්ද්‍ර වයස 36 දී මරණයට පත්වේ යයි කිසිකෙනෙක් සිතුවාද? අහෝ, ලංකා ශාසනය දියුණුවේගන යන මේ කාලයේ පරාර්ථය සලකා ක්‍රියාකරන ඥාන ශක්තියෙන් යුත් වීර පුරුෂයෙක් සොයාගැනීම දුර්ලභයි. සිංහල බෞද්ධ ජනයා කෙරෙහි කරුණා සිත් ඇති ජනහිතකාරී හරිශ්චන්ද්‍රගේ වැඩ නිසා සිංහල ජනතාව දියුණුවේය යන බයක් මාරයාට ඇතිවුණාද? මට මේ මරණය පැමිණ හරිශ්චන්ද්‍රට දීර්ඝායුෂ ලැබුණා නම් මම සතුටුයි. ලංකාවට ඕනෑ කරන හරිශ්චන්ද්‍ර නැති වුණේ සිංහල බෞද්ධයන්ගේ පුණ්‍ය බලය හීන නිසායි.”

මෙයින් ශත වර්ෂයකට එපිට දිවංගත වූ දුර්ලභ ධර්ම වීරයෙකු හා ජාති හිතෛෂයකුගේ අකල් මරණය ගැන ඇසූ අනගාරික ධර්මපාලතුමන්ගේ මුවට නැගුණු වාංමාලාවයි මේ. ආචාර්ය ආනන්ද ගුරුගේ විසින් සංස්කරණය කරන ලද “ධර්මපාල ලිපි“ සංග්‍රයේ එසේ සඳහන් වී ඇත.

වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍රතුමන් මෙලොවට බිහි වූයේ ලංකාව විදේශ ආධිපත්‍යයට යටත්ව “මා බෞද්ධයෙක්” යයි හඬ ගා කීමට නොහැකි අඳුරු යුගයක 1876 ජූලි මස 09 වෙනි ඉරිදා මීගමුවේ මහ හුණුපිටියේදීය. එතුමාගේ මුල් නම වලිසිංහ එඩ්වඩ් ද සිල්වා නම් විය. සුප්‍රකට වෙළෙඳ ව්‍යාපාරිකයකු වූ වලිසිංහ හෙන්ද්‍රික් ද සිල්වා මුදලාලි මහතාට සහ මර්තීනි සිල්වා ගුණසේකර මහත්මියට දාව උපන් මේ පින්වත් කුමරු කුඩා කල සිටම ඉගෙනීමට, ධර්මයට ලැදි දරුවකු විය. 

තම මහගෙදරට යාබද මීගහළඟ ඉස්කෝලයෙන් මූලික අධ්‍යාපනය ලැබූ කුඩා එඩ්වඩ් වැඩිදුර ඉංග්‍රීසි ඉගෙනීමට මීගමුවේ ශාන්ත මේරි විද්‍යාලයට බැඳුණේය. එහෙත් ඔහු කුඩා කල සිටම ධර්මානුකූල ජීවිතයක් ගතකිරීමට මග පෑදූ තක්සලාව වූයේ මහ හුණුපිටියේ සුගතාරාම විහාරස්ථානයයි. එහි වැඩ විසූ හුණුපිටියේ ධම්මරතනතිස්ස හිමියන් කුඩා එඩ්වඩ්ගේ පරමාදර්ශී චරිතයක් විය. ධර්ම දේශකයකු, ජාතික වීරයකු වීමේ, ජන නායකයකු වීමට අඩිතාලම දැමුවේ ඒ හිමිපාණන්ය. වැඩිදුර ඉංග්‍රීසි අධ්‍යාපනය ලබා ගැනීමේ අදිටනින් දෙමාපියන් එඩ්වඩ් ශිෂ්‍ය මානවකයා කොළඹ වෙස්ලි විද්‍යාලයට ඇතුළත් කරනු ලැබුවේය.

එඩ්වඩ්ගේ ජීවිතයේ දෙවැනි පුනරුත්පත්තිය සිදුවූයේ අහම්බෙනි. බලපිටිය රංදොඹේ මහාච්ෙතිය පරිවේණාධිපති පූජ්‍ය තොටගමුවේ පඤ්ඤාමෝලිතිස්ස හිමියන් දිනක් මීගමුව සුගතාරාම මහාවිහාරයට වැඩම කළහ. ධර්ම දේශනය සාවධානව ශ්‍රවණය කළ කුඩා උපාසක උන්නැහේ ගැන අවධානයෙන් සිටි දේශකයාණෝ, අසල සිටි ධම්මරතනතිස්ස හිමියන්ගෙන් මේ කුඩා තැන ගැන වගතුග විමසූහ. මේ අතර කුඩා එඩ්වඩ් දේශකයන් වහන්සේ අසළට ගියේය.

“ස්වාමීනි මට භාවිතයට සුදුසු නමක් අවශ්‍යයි
“සම්පූර්ණ නම කුමක්ද?”
“වලිසිංහ එඩ්වඩ් ද සිල්වා”
“අපි එඩ්වඩ් ද සිල්වා අත අරිමු. දරුවා ඔබට උචිත නම හරිශ්චන්ද්‍ර. වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍ර.”
අප කතානායකයා එතැන් සිට වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍ර නම් විය.

දෙයියන්දර වෑවල පියද්දේ සුවිසුද්ධාරාම මහාවිහාරාධිපති පල්ලාවෙල සද්ධාතිස්ස නාහිමියන් පවසා ඇති පරිදි වලිසිංහ යන නාමයේ අර්ථය බලවත් සිංහයා යනුයි. බලවත් සිංහයා කේශර සිංහයෙකි. වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍ර තුමා නිර්භීත වීර සිංහලයෙක් විය. එහෙයින් එතුමා වලිසිංහ නාමයටද සුදුස්සෙක් විය. මෙතුමන්ගේ නාමයේ අග කොටස හරිශ්චන්ද්‍ර නම් වෙයි. පෙර හරිශ්චන්ද්‍ර නමින් සෘෂිවරයෙක් වාසය කළේය. දීප්තිමත් චන්ද්‍රයා යන අරුත එයින් ප්‍රකට වෙයි.

කොළඹ වෙස්ලි විද්‍යාලයේ ඉගෙනීම ලබන අතරතුර නීතිඥයකු වීමේ අදිටනින් හෙතෙම නීති විද්‍යාලයට බැඳුණේය. එච්.ජේ.වී. ඒකනායක හා ජේ.ටී. බ්ලසෙ නීති විශාරදයන් ඇසුරේ සිටි එතුමා චතුර කථිකයකු ලෙස ප්‍රසිද්ධියට පත්වන්නේ මේ අතරතුරය. නීති විද්‍යාලයේ ඉගෙනුමට වඩා ජාත්‍යාලයකින් හා ආගමාලයකින් එතුමා එකල කැපී පෙනුණේ පටු පරමාර්ථ ඉටුකරගැනීමට නොවේ. එයට ආසන්නම සිද්ධිය වූයේ අනගාරික ධර්මපාලතුමාගේ අභීත සිංහ නාදය ඇසීමෙන් ඇතිවූ උත්තේජනයයි.

“සිංහලයිනි නැගිටිව් බුදු සසුන බේරාගනිව්”

මේ සිංහනාදය වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍රගේ දෙසවනේ දෝංකාර දෙන්නට විය. 1912 ලංකාවේ ලකිසුරුව සිටි සර් හෙන්රි මැක්ලම් පාලන සමයේ මහ‍ලේකම් පදවිය දැරූ සර් හියූ ක්ලිෆර්ඩ්ගේ හිතුවක්කාර තීරණයක් අනුව “ලංකාවේ ගමක් ගමක් පාසා රා තැබෑරුම් විවෘත කළ යුතුය.” යන යෝජනවාට සිංහල මන්ත්‍රීවරයකු වූ සර් ක්‍රිස්ටෝපර් උභයසේකර මහතා ද පක්ෂ වී ඇත්තේ “රා බිම ඇඟට ගුණ යැයි අනුමත කරමිනි. 

ව්‍යවස්ථාදායක මණ්ඩලයේ වැඩි ඡන්දයෙන් සම්මත වූ මේ යෝජනාවට විරුද්ධ වී ඇත්තේ එකම ලාංකික මන්ත්‍රී ධුරය දැරූ ‍පොන්නම්බලම් රාමනාදන් මහතා පමණි.

“අනගාරික ධර්මපාල” චරිතාපදානය ලියූ ඩේවිඩ් කරුණාරත්න මහතා මේ කරුණු දක්වමින් පවසා ඇත්තේ එදා අමද්‍යප මහා සටන මෙහෙය වූයේ අනගාරික ධර්මපාලතුමා ප්‍රමුඛ දොස්තර සී.ඒ. හේවාවිතාරණ, ඇඩ්මන් හේවාවිතාරණ, ඩී.සී. සේනානායක, ඇෆ්.ආර්. සේනානායක, ඩී.එස්. සේනානායක, වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍ර, පියදාස සිරිසේන, ආතර් වී. දියෙස්, ඩබ්ලිව්. ආතර් ද සිල්වා, අමදෝරිස් මැන්දිස්, මාටිනස් සී. පෙරේරා, ජේ.ඊ. ගුණසේකර, ජෝන් අමරතුංග, ඒ.පී. ගුණරත්න, ජෝන් දිසානායක, ඩී.බි. ජයතිලක ආදී අමද්‍යප සභාවේ ජාති හිතෛෂීහුය.

ධර්මපාලතුමන්ගේ ඇසුර හේතුකොට ගෙන 1897 එතුමන් විසින් ආරම්භ කරන ලද රාජගිරිය පාඨශාලාවේ (අද හේවාවිතාරණ විද්‍යාලය) ගුරුවරයකු ලෙස සේවය කළ වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍රතුමන්, ධර්මපාලතුමන් මෙන්ම චතුර කථිකයෙකු ලෙස කැපී පෙනුණේ එතුමාගේ අඩි පාරේ යමිනි.

ඩේවිඩ් කරුණාරත්නයන් පවසා ඇති අන්දමට හරිශ්චන්ද්‍රතුමාගේ කතාවට වරක් ඇහුම්කන් දුන් කෙනකු සැතපුම් කීපයක් හෝ ගෙවා දෙවෙනි කතාව අසන්නට පෙළඹෙන තරමටම එතුමාගේ දේශන අර්ථ රසයෙන්, ශාන්ත ගුණයෙන්, කරුණා රසයෙන් පරිපූර්ණ බවය. “හරිශ්චන්ද්‍රතුමාගේ කතාවල අත්හල යුතු එකද වචනයක් නැතැ”යි එතුමන්ගේ කතා ඇසූ බොහෝ අය පවසා ඇත.

ගෘහස්ථ ජීවිතයෙන් සමුගෙන තම ජීවිතය, ආගම, රට, භාෂාව වෙනුවෙන් කැපකිරීමට සිතා දෙමාපියන්ගෙන් ඒ සඳහා අවසරය ලබාගත්තේය. 1896 ජනවාරි 01 වෙනිදා මංගල බෙර නාදය මැද මහා ජන ගංගාවක් සහිත සභාවක මාලිගාකන්දේ විදේ‍යාදය පිරිවෙනේදී බ්‍රහ්මචාරී වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍ර නාමය තැබුවේ හික්කඩුවේ ශ්‍රී සුමංගල නාහිමියන් විසිනි.

1898 දෙසැම්බර් 25 වෙනිදා එතුමන් ධර්මපාලතුමන්ගේ උපදෙස් පරිදි මහාබෝධි සමාගමේ නියෝජ්‍ය ‍ලේකම් පදවියට පත් විය. එතැන් සිට ධර්මපාලතුමන්ගේ ප්‍රධාන සහායකයා එතුමන් සේ ම ගුරු පැහැති තවුස් ඇඳුමින් සැරසී එතුමන් ධර්ම චාරිකාවේ නියැළුණේ දුෂ්කරතා මැදය.

හික්කඩුවේ ශ්‍රී සුමංගල, රත්මලානේ ශ්‍රී ධර්මාරාම යන මහ පඩිවරු දෙපළ නිසා ධර්ම ශාස්ත්‍රාලෝකයේ මිණි පහන් දැල්වුණු සේම ධර්මපාලතුමාත්, හරිශ්චන්ද්‍රතුමාත් යන දේශප්‍රේමීන් දෙදෙනා නිසා වර්තමාන ජාතික හා ආගමික ප්‍රබෝධයේ පදනම දැමුණු බව පිළිගත යුතු බව ඩේවිඩ් කරුණාරත්න ලියූ ‘අනගාරික ධර්මපාල’ චරිතාපදානයේ සඳහන් කරයි.

1899 දී අනුරාධපුරයේ වන්දනාවේ ගිය හරිශ්චන්ද්‍රතුමා එහි පරිසරය නටබුන්ව තිබූ ආකාරය දැක කම්පාවට පත්ව, “කවදා හෝ අනුරාධපුරය සුරක්ෂිත කරමි”යි අධිෂ්ඨාන කරගන්නා ලදී. එහි ප්‍රතිඵලයක් හැටියට එතුමාගේ අප්‍රතිහත ධෛර්ය හේතුකොට අනුරාධපුර මහා බෝධි ශාඛාවද, අනුරාධපුර බෞද්ධාරක්ෂක සභාවද පිහිටුවමින් බෞද්ධ ප්‍රබෝධය ආරම්භ කළේය. මේ පිළිබඳ තොරතුරු ආචාර්ය උක්කු බණ්ඩා කරුණානන්ද විසින් ලියන ලද “බ්‍රහ්මචාරී වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍ර සහ අනුරාධපුර බෞද්ධ ප්‍රබෝධය” (1899 - 1913) කෘතියෙන් මනාව විස්තර කර ඇත.

එතුමා ගැන ලියූ මුල්ම චරිතාපදානය වනුයේ “බ්‍රහ්මචාරී වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍ර මහතාගේ ජීවන චරිතය”යි. මෙය රචනා කර ඇත්තේ එතුමාගේ සොහොයුරු වෛද්‍යාචාර්ය වලිසිංහ සතිස්චන්ද්‍ර මහතා විසිනි. 1914 දී මේ ‍පොත මහාබෝධි යන්ත්‍රාලයේ මුද්‍රණය කර ඇති අතර එහි ඡායාරූප 5ක් ඇතුළත්ය. 1987 දී වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍රතුමන්ගේ 74 වෙනි ගුණ සමරුව වෙනුවෙන් කේ. ලයනල් පෙරේරා විසින් ලියූ “බ්‍රහ්මචාරී වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍ර චරිතාපදානය” දිවැස ප්‍රකාශන වෙනුවෙන් සෝමසිරි කස්තුරිආරච්චි විසින් නිකුත් කර ඇත. 1994 දී අමරහේවාමද්දුම මහතාගේ මෙහෙයවීමෙන් සංස්කෘතික කටයුතු දෙපාර්තමේන්තුව මගින් ආචාර්ය ප්‍රණීත් අභයසුන්දර විසින් ලියන ලද “බ්‍රහ්මචාරී වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍ර විමර්ශනය” කෘතිය ප්‍රකාශයට පත්කළේය. මේ සියලු ‍පොත් අධ්‍යයනය කිරීමට මා හට ලබාදුන්නේ සෝමසිරි කස්තුරිආරච්චි මහතා විසිනි.

ඉංග්‍රීසි ආණ්ඩුව සමග සටන්කොට වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍රතුමන්ට බන්ධනාගාර ගතවීමට සිදුවූ අයුරු ගැන අගනා විස්තරයක් සරත්චන්ද්‍ර ජයකොඩි ‍ලේඛකයාණන් “තවද එක් සමයක්හි...” විශේෂාංගයකින් ඉරු දින පුවත්පතක විස්තරකොට තිබුණි.

අනුරාධපුරයේ ශ්‍රී මහා බෝධීන් වහන්සේ සෙවණේ කඩයක් පවත්වා ගෙන යාමට ඉංග්‍රීසි ආණ්ඩුව ඉඩදුන්නා සේම ශ්‍රී මහා බෝධිය සමීපයේ සුදෝ සුදු මල් උයනක් වගාකිරීමටත් ඉඩ දුන්හ. එසේම ඔවුන් සිංහල බෞද්ධයාට ඇට වූ උගුල 1903 ජූනි 09 වෙනිදා දහවල් එකොළහට සිදුවූ සිද්ධියක් නිසා පුපුරා ගොස් ඇත.
මේ පුවත එදින ඊඪථඥඵ ධට ඛිඥරතධද  පුවත්පත වාර්තා කළ අයුරු සරච්චන්ද්‍ර ජයකොඩි ‍ලේඛකයා දක්වා ඇත.

“උදය වරුවේ 10 - 11 අතර නොනවතින බෙර හඬ මධ්‍යයේ සාදුකර දෙමින් කළ මහා සේනාවෙන් පාරවල් පිරී තිබුණු අවස්ථාවේ අමරසේකර මුදලිතුමා නිවෙස බලා ගමන් කරමින් සිටියේය. අසුගේ පයක් වැදීමෙන් වයස අවුරුදු 55 - 60 අතර වයසැති  කාන්තාවක් පීඩා ලැබ බිම ඇද වැටුණාය. ඇගේ ස්වාමි පුරුෂයා “මහත්තයා, මහත්තයා, නවතින්න... නවතින්න” යැයි කෑගැසුවත් මුදලිතුමා අශ්වයාට බේ්‍රක් ඇල්ලුවේ නැත. එහිදී සිදුවූ භයානක නරුම සිද්ධිය... එයටත් වඩා තුච්ඡය. නින්දිතය. මුදලිතුමාට ‘මහත්තයා’ යැයි ආමන්ත්‍රණය කිරීම ගැන ඔහු කෝප වී තුවාල ලද ස්ත්‍රියගේ ස්වාමි පුරුෂයා කරා පැමිණ පහර දුන්නේ ඒ අහිංසක මිනිසාගේ අතෙහි වූ කුඩය උදුරා ගත්තේය. අහිංසකයාගේ නාසයෙන් කටින් ‍ලේ ගලන්නට පටන් ගති.

“මූ ඇදගෙන ඇවිත් වලව්ව දොරකඩ බැඳ දමාපියව්” කියමින් මුදලිතුමෝ යහපත් වූවෝය.
කෙසේ වුවද මේ නඩුවෙහි විනිශ්චය සාධාරණ විය. අසරණ මහලු ස්ත්‍රියගේ මරණයට මුදලිතුමෝ වරදකරු බව පිළිගත්හ. අසරණ මහලු මිනිසාට පහරදීම ද වරදක් බව ඔප්පු විය. දඩය රුපියල් හැටකි. ඒ කාලයේ හැටියට රුපියල් හැටේ දඩය පිදුරුතලාගල කන්ද වැනිය.

මේ සිද්ධියෙන් කුපිත වූ බෞද්ධයෝ තමන් තුළ පැසවමින් තිබූ විරෝධය පළ කිරීම් වස් ජය ශ්‍රී මහා බෝධිය ඉදිරිපිට පැවති ගව මස් වෙළෙඳසල, කඩා බිඳ දැමූහ. මේ සිද්ධිය අගනා අවස්ථාවක් කොටගත් ඉංග්‍රීසි පාලකයන් හරිශ්චන්ද්‍රතුමන් මේ සිද්ධියේ නායකත්වය දැරූ බවට චෝදනා ඉදිරිපත් කොට බොරු සාක්ෂි ඉදිරිපත් කොට සිරභාරයට ගන්නා ලදී. සත්‍යවශයෙන් එතුමා මේ සිද්ධිය සමථයකට පත්කිරීමට උත්සාහ කළා මිස අන් අයුරකින් අනුබල දුන්නා නොවේ. එහෙත් සත්‍යය සැමවිටම ජයගන්නා ලෙස නඩු විභාගයෙන් පසු සියලු චෝදනාවලින් එතුමන් නිදහස් විය.

වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍රතුමන් ‍ලේඛකයකු, පර්යේෂකයකු ලෙසද ප්‍රතිභාව පළ කළ අවස්ථා එමටය. සඟරා සංස්කාරකවරයකු ලෙසද ප්‍රකට වූයේ ‘සිංහල බෞද්ධයා’, ‘මහාබෝධි’ හා ‘සිරි අනුරාපුර පුවත’ යන පුවත්පත් සඟරා තුළිනි.

එතුමන් ලියූ ‍පොත්පත් අතර ඊඩඥ ඉචජපඥඤ ඛිඪබර ධට ඒදභපචඤඩචනභපච ග්‍රන්ථය එංගලන්තයේ රජු වෙත පෙත්සමක් ලෙස යවා ඇත. සෙසු ‍පොත්පත් අතර ‘අනුරාධපුර ෙචෙත්‍ය විස්තරය’, ‘අනුරාධපුර ශුද්ධ නුවර විස්තරය’, ‘අනුරාධපුර පළාතේ විස්තරය’, ‘සිතියම් සහිත පුරාවිද්‍යාව‘, ‘රුවන්වැලි විස්තරය’, ‘ථූපාරාම දාගැබ් විස්තරය’, ‘ජය ශ්‍රී මහා බෝධි වර්ණනාව‘, ‘සිංහල ජාතියේ පටන්ගැන්ම’, ‘දෙවන පෑතිස් නරේන්ද්‍ර චරිතය’, ‘දුටුගැමුණු නරේන්ද්‍ර චරිතය’, ‘ප්‍රාණඝාතය’, ‘අදත්තාදානය’, ‘කාම මිථ්‍යාචාරය’, ‘මුසාවාදය’, ‘සුරා’, ‘ලුම්බිණි සහ ජය ශ්‍රී මා බෝමැඩ විස්තරය’.

ඒ අතරින් ‘සිතියම් සහිත පුරාවිද්‍යාව‘ විසිදුනු ප්‍රකාශනයක් ලෙස නිකුත් කර ඇත. කුමාරතුංග මුනිදාස වියතාණන් පරිහරණය කළ ‍පොත් අතර තිබි එතුමාණන්ගේ මුණුබුරු ගෙවිඳු කුමාරතුංගයන් අතට පත් ‘පුරාවිද්‍යාව‘ නම් හරිශ්චන්ද්‍රතුමන් එකී ග්‍රන්ථය නැවත නැවත කියවීමෙන්, ඒ කරුණු ඉදිරිපත් කර ඇති ස්වරූපයෙන් පාඨක ලෝකයා අතට පත්කිරීමට උත්සාහ ගෙන ඇත.

හරිශ්චන්ද්‍රතුමා ලියූ ‘පුරාවිද්‍යාව‘ නැමැති ග්‍රන්ථය මුද්‍රණය කර හැම ගෙයකම තබාගැනීමට සැලසිය යුතු යයි ශ්‍රී චන්ද්‍රරත්න මානවසිංහයන් 1957 සැප්තැම්බර් 14 වෙනිදා ලංකාදීපයට ලියා ඇත. මහාචාර්ය ඒ.වී. සුරවීර පවසා ඇත්තේ “වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍රතුමාගෙන් සිංහල සංස්කෘතියට සැලසුණු සේවාදාමයන් සියල්ලම පසෙක තිබිය ද එතුමා විසින් ලියන ලද ‘සිතියම් සහිත පුරාවිද්‍යාව‘ නම් ග්‍රන්ථය පමණක් වුව එතුමන්ගේ නාමය අනුස්මරණය කිරීමට ප්‍රමාණවත්” බවය.
දේශනයෙන්ද, ‍පොත පත ලියමින්ද ජාතික සටන කරගෙන යද්දී හරිශ්චන්ද්‍රතුමන් පිළිකා රෝගයෙන් පීඩා වින්දේය. මේ වන විට ධර්මපාලතුමන් සිටියේ කල්කටාවේය. දොස්තර සී.ඒ. හේවාවිතාරණ, ඇෆ්.ආර්. සේනානායක, චාල්ස් බටුවන්තුඩාවේ, ආතර් වී. දියෙස් ආදී කල්‍යාණ මිත්‍රයන් මෙතුමන්ගේ වටිනා ජීවිතය මරණයෙන් බේරාගන්නට අහස ‍පොළව ගැටගසා ගත් උත්සාහය ව්‍යර්ථ වූ බව ඩේවිඩ් කරුණාරත්න ‍ලේඛකයා විස්තර කර ඇත. 1913 සැප්තැම්බර් 13 වෙනිදා එතුමන් අභාවයට පත්විය.

වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍රතුමන්ගේ ආදාහනෝත්සවය ගැන ටී.ඇස්. ධර්මබන්ධු ලියූ ‘සිංහල වීරයෝ’ ග්‍රන්ථයේ මෙසේ විස්තර වෙයි.

“ඉක්බිති අගනා පෙට්ටියක බහාලූ මෘත ශරීරය ඩබ්ලිව්. ආතර් සිල්වා, ඩී.බි. ජයතිලක, ඇෆ්.ආර්. සේනානායක, දොස්තර සී.ඒ. හේවාවිතාරණ, ඇඩ්මන් හේවාවිතාරණ, ආතර් වී. දියෙස්, ඩී.බි. පෙරේරා, මාටිනස් සී. පෙරේරා, පියදාස සිරිසේන ආදී ජාති හිතෛෂී ප්‍රභූවරයන් විසින් සොහොන් බිමට ඇදගෙන යන ලදී.

දෙසීයක් පමණ වූ මහා සංඝයා වහන්සේගෙන්ද, දස දහසකටත් අධික වූ උපාසක උපාසිකාවන් ගෙන් ද, සැදුම් ලත් මහ පෙරහැර 14 වැනි රිවි දින 4.30ට පමණ කනත්තේ සුසාන භූමියට ළඟා විය. නියම ජාති හිතෛෂියෙක් වූ ද, අද්විතීය ශ්‍රේෂ්ඨ ලංකා පුත්‍රයෙකු වූ ද, වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍ර බ්‍රහ්මචාරීතුමාගේ ගුණ වර්ණනාත්මක කතා කිහිපයක් පැවැත්වීමෙන් පසු සවස 6ට පමණ චිතකයට ගිනි දල්වන ලදී.”
එතුමාගේ ශ්‍රී නාමයට ගෞරව පිණිස කොළඹ ආනන්ද මහා විද්‍යාලයේ හරිශ්චන්ද්‍ර අනුස්මරණ ශාලාව හා මීගමුවේ හරිශ්චන්ද්‍ර විද්‍යාලය ඉදි වූ බව ටී.ඇස්. ධර්මබන්ධු ‍ලේඛකයා සඳහන් කර ඇත. අනුරාධපුර මහමෙවුනා උයනේ හරිශ්චන්ද්‍රතුමාගේ පිළිරුව අසල පුවරුවේ මේ කවිය ලියා ඇත.

බුද්ධ උරුමය අනුව රුපුනගෙ
ලෙයින් සිය අසිපත නොනාවා
සුද්ද කරමින් මහත් කුළුනින්
රැඳී සිට ජය කණුව ගාවා
සුද්ද භූමිය රැක බලා ගත්
ජාතියේ මුර දේවතාවා
සිද්දවන හරි වැරදි දැක
මම යළිත් ආ යුතු තැනට ආවා

“මිනිසුන්ට බණිනව යයි කියන මා මැරී, හරිශ්චන්ද්‍ර තව කලක් ජීවත් වුණා නම් යෙහෙකි.” වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍රතුමා මිය ගිය පුවත ඇසූ  ධර්මපාලතුමාගේ මුවින් පිටවී ඇත.

බොදු මහ සමුළුවෙන් උපහාර ලබන අනුරාධපුරය බේරාගත් ධර්ම වීරයා
බ්‍රහ්මචාරී වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍ර ශත සංවත්සරය නිමිත්තෙනි
http://lakbima.lk/index.php?option=com_content&view=article&id=16980:2013-09-02-09-58-18&catid=48:2012-04-02-08-50-52&Itemid=75